23. ágúst. 2013 03:25
Mánuður er nú liðinn síðan fjórðu uppgraftarlotu á fornminjum á Gufuskálum á Snæfellsnesi lauk. Líkt og þegar hefur verið greint frá í Skessuhorni bættust margir gripir við safnið í ár auk þess sem ný mannvirki litu dagsins ljós. Þrátt fyrir að framundan sé mikil vinna fyrir höndum við að vinna úr söfnuðum gögnum sumarsins er þó ýmislegt sem þegar er hægt að lesa úr þeim. Upphaf Gufuskála hefur ekki verið ljóst fram til þessa og því hefur ein af rannsóknarspurningum verkefnisins snúið að því að kanna hvort hafi komið á undan, verstöðin eða landbúnaðurinn. Rannsóknin hefur leitt í ljós að gríðarmikil aukning varð í sjósókn á 15. og 16. öld á staðnum sem sjá má á fjölda mannvirkja og ruslalaga tengdum vinnslu með sjávarfang. Við fornleifaskráningu sem fram fór á Gufuskálajörðinni í sumar í tengslum við rannsóknina voru skráðar yfir 130 fornleifar sem bætast við 154 fiskbyrgi sem þegar höfðu verið skráð eða alls um 190 fornleifar. Þessa aukningu í útgerð má sjá um allt Ísland og tengist hún aukinni verslun með hertan fisk á Evrópumarkað á þessum tíma.
Enn sem komið er hafa þau uppgraftarsvæði sem unnið hefur verið á Gufuskálum verið aldursgreind til fyrri hluta 15. aldar og sum hafa verið í notkun allt til 17. aldar. Þetta hefur því styrkt enn frekar þá tilgátu að útgerð á Gufuskálum hafi tengst þessum viðskiptum og átt þar stóran hlut. Hinsvegar hefur það ekki varpað ljósi á hvenær útgerð hófst á staðnum og hvort Gufuskálabændur og eigendur sáu sér leik á borði með versluninni og því aukið heimræðið þar til að um meiriháttar verstöð var að ræða. Ekki kemur fram í ritheimildum að verstöð sé á Gufuskálum fyrr en um miðja 15. öld en þá er verstöðin þegar orðin gríðarstór. Örnefnið Gufuskálar gefa vísbendingu um nýtingu því að við upphaf landnáms var -skáli notað um verbúðir. Nafn Gufuskála kemur fyrst fyrir í rituðum heimildum á 13. öld eða mun fyrr en verstöðin samkvæmt ritheimildum.
Takmarkaður landbúnaður
Til að varpa skýrara ljósi á þetta atriði var því ráðist í að gera könnunarskurð í einn af bæjarhólunum. Var með því vonast til að hægt yrði að sjá breytingar í landnýtingu og hvort tengja mætti þær breytingar við komu verstöðvar á jörðina. Frumniðurstöður benda til að jörðin hafi byggst mjög snemma, jafnvel um landnám og að búsetan hafi byggst á útgerð, ekki landbúnaði. Þá virðist landbúnaðurinn vera afar takmarkaður fyrr en kemur á 15. öld og má af því ráða að séð hafi verið fyrir þörf stækkandi verstöðvar fyrir landbúnaðarvörur með aukinni ræktun á jörðinni sjálfri. Á fyrri uppgraftarsumrum hafa komið í ljós vísbendingar um að unnið hafi verið með verðmæt efni eins og rostungstennur en ekki hefur verið ljóst hvort að efniviðurinn hafi verið grófverkaður á Gufuskálum og svo fluttur þaðan. Fundist hafa bæði óunnin efni og eins teningur sem þó var án merkja. Í sumar fannst hinsvegar útskorinn gripur sem sennilega er úr rostungstönn og gefur vísbendingar um að á Gufuskálum hafi verið handverksmenn sem hafi fullunnið gripi úr hinum verðmæta efnivið.
Búðin var lengi í notkun
Þar sem um björgunarrannsókn vegna landbrots og vindrofs er að ræða er hlutur uppblásturs og upphaf hans stór hluti af rannsókninni. Í sumar hefur komið í ljós að sandblástur hefur rýrt jarðveginn mjög snemma en einnig að ekki er um að kenna landbúnaði á svæðinu heldur enn stærri umhverfisaðstæður eins og kólnandi veðurfar. Hinsvegar hefur jarðvegur verið mun blautari við landnám og er mikinn mó til dæmis að finna undir elstu mannvistarleifunum sem er athyglisvert því í ritheimildum er talað um að lítið sé um mó til hitunar, þrátt fyrir að vitað sé um stór mótekjusvæði, þ.m.t. við Ingjaldshól.
Á verstöðvarsvæðinu sjálfu var haldið áfram með uppgröft á 15. aldar verbúð. Búðin hefur verið notuð í alllangan tíma og á henni mátti sjá margar viðgerðir og breytingar á herbergjaskipan þar sem ný herbergi hafa verið byggð við þau sem fyrir voru og notkun jafnvel hætt á eldri herbergjum þar sem hlaðið var upp í dyraop og rýmið svo fyllt af grjóti. Vegna hins mikla landbrots sem hefur herjað á ströndina í lengri tíma hafa grjóthleðslur horfið úr verbúðinni sem gerir uppgröft mun flóknari en ella. Þegar hafa verið grafin upp tvö byggingarstig en við lok uppgraftar nú varð ljóst að um flóknari byggingu er að ræða en áður var talið. Því er nú búist við að tvö til þrjú eldri byggingarstig séu enn ógrafin.
Spennandi tímar framundan
Niðurstöður sumarsins munu nýtast við að fylla inn í göt á vitneskju okkar um það samfélag fólks sem á Gufuskálum bjó og starfaði en lítið sem ekkert er vitað um það út frá skriflegum heimildum. Við útgerðina hafa unnið karlar og konur og svo virðist einnig sem börn hafi hugsanlega verið með foreldrum sínum því í verbúðinni fannst barnstönn og í einu horni búðarinnar haugur af litlum kuðungum sem vitað er að voru notaðar til leikja af börnum sem bjuggu við sjávarsíðuna.
Nánari upplýsingar munu fást þegar búið verður að fara yfir öll gögnin og gripi en eins og ofan er greint má sjá glitta í sögu sem ekki er hægt að sjá nema með fornleifarannsókn eins og þeirri sem nú fer fram á Gufuskálum. Stefnt er að áframhaldi á rannsókninni á næsta sumri en það ræðst þó af því fjármagni sem rannsóknin fær. Hingað til hefur uppgröfturinn aðallega fengið fjármagn frá bandarískum vísindasjóði en einnig hafa fengist styrkir frá Fornminjasjóði, Þjóðhátíðarsjóði og Þjóðgarðinum Snæfellsjökli. Ljóst er að spennandi tímar eru framundan á Gufuskálum en ætlunin er að færa rannsóknina síðar út til annarra verstöðva á svæðinu til að fá heildarmynd af hlutverki útgerðar og verstöðva við uppbyggingu mannlífs á Snæfellsnesi.
Lilja Björk Pálsdóttir